ارزیابی ساختار و عملکرد بازار خودرو سواری در ایران

چکیده

مقاله حاضر به­ شناسایی ساختار و عملکرد صنعت خودرو در طول­ دوره 1386- 1379 می­پردازد و نشان می­دهد، نسبت تمرکز دو بنگاه برتر بین 21/99-93/77، شاخص هرفیندال- هیرشمن بین 4953-3625، مقدار شاخص آنتروپی بین 415/0- 488/0 در نوسان بوده­اند که ارقام شاخص­های محاسبه شده مربوطه تایید کننده درجه تمرکز بالا در این بازار می­باشند. همچنین هزینه اجتماعی (رفاهی) انحصار متناظر با این بازار نیز با به­کارگیری روش کالین و مولر در سال 1386 اندازه­گیری شد و نتایج نشان داد که رفاه از دست رفته ناشی از انحصار (هزینه اجتماعی انحصار) در سال 1386، معادل26 درصد از ارزش فروش محصول در این بازار می­باشد.

کلیدواژگان

درجه تمرکز؛ شاخص هرفیندال- هیرشمن؛ شاخص نسبت تمرکز؛ هزینه اجتماعی انحصار؛ خودرو

اصل مقاله

1- مقدمه

امروزه بسیاری از مطالعات تجربی به بررسی بازارها به منظور اتخاذ سیاست­های مفید و اثرگذار در حوزه اقتصاد مربوط می­شوند. از طرفی با یک نگاه اجمالی به صنایع ایران در می­یابیم که سیاست­های اعمال شده در این صنایع به طور عمده در قالب سیاست­های جایگزینی واردات بوده است که در عمل ایجاد ساختار انحصاری و متمرکز را در اکثر بازارهای صنعتی کشور از جمله بازار خودرو به ارمغان نیاورده است، بطوریکه قدرت انحصاری موجود در این بازارها توسط چندین بنگاه برتر در سایه اعمال سیاست­های حمایتی دولت، با نگاهی درون­نگر، که همواره به صورت تضمین شده، بازار داخلی را در اختیار داشته­اند و منجر به ایجاد ساختار صنعتی شده است به گونه ای که بدون توجه به تحولات بازارهای جهانی فقط به حضور خود در نظام اقتصاد داخلی می­اندیشد. از این جهت شناسایی ساختار بازارها می­تواند گامی موثر در سیاست­گذاری­ها بجا گذارد. به این دلیل مطالعه حاضر به بررسی ساختار و عملکرد بازار خودرو سواری ایران می­پردازد.

در خلال این بررسی اولین سوالی که مطرح می­شود این است که آیا ساختار بازار خودرو سواری ایران انحصاری است؟ در جهت شناسایی ساختار بازار با به­کارگیری منحنی تمرکز، ابتدا تصویر کلی از این بازار ارائه شده است و سپس شاخص­های نسبت تمرکز، هرفیندال-هیرشمن، آنتروپی در طول دوره­1386-1377 به منظور محاسبه تمرکز به­کار گرفته شده­اند. این مقاله به دنبال این پرسش است که آیا ساختار بازار خودرو سواری ایران انحصاری است؟

در ادامه بحث بدین سوال پاسخ داده می­شود که نتیجه ساختار ناقص بازار (شرایط انحصاری) در خصوص رفاه اجتماعی چیست؟ در این بخش با هدف شناسایی نتایج عملکرد صنعت با به­کارگیری روش کالین و مولر و استفاده از داده­های مربوط به 5 شرکت اصلی تولید کننده خودرو سواری در دوره زمانی 86-1379 به محاسبه هزینه اجتماعی انحصار در سال 1386 پرداخته می­شود.

این  مقاله به صورت زیر ساماندهی شده ­است:

ابتدا ادبیات موضوع بیان می­شود و سپس در بخش دوم پیشینه تحقیق در این راستا ارائه می­گردد. در بخش سوم تمرکز در بازار خودرو سواری ایران محاسبه می­شود و در نهایت در بخش چهارم محاسبه هزینه اجتماعی انحصار بر اساس روش کالین و مولر مدنظر قرار می­گیرد.

2- ادبیات موضوع

در اقتصاد یکی از شاخص­های مورد استفاده برای بررسی وضعیت رقابت و انحصار و شناسایی ساختار هر صنعت (بازار­)­، درجه تمرکز[1] است. ساختار بازار معرف خصوصیات سازمانی بازار می­باشد که­ با شناسایی آن می­توان رقابت در بازار را مشخص نمود. تمرکز مهمترین متغیر ساختاری است که بیانگر وضعیت تعداد بنگاه­ها و توزیع بازار در میان بنگاه­های موجود در آن بازار است. برای پرداختن به تمرکز ابتدا باید حدود صنعت و سپس متغیر مورد نظر (تولید، فروش، اشتغال،....) را مشخص نمود، که پیرو آن، این سوال مطرح است که در میان شاخص­های اندازه­گیری تمرکز کدام یک بهترین است؟ در پاسخ به این سوال شاخص­های پیشنهادی متعددی مطرح ­می­شوند که هر کدام از آنها نقاط قوت و ضعف خود را دارند، که بسته به موقعیت­های مختلف به­کار می­روند. به­طور کلی از طریق دو نوع معیار (مطلق و نسبی) می­توان اندازه تمرکز را سنجید، معیار­های مطلق هم به تعداد بنگاه­ها و هم نحوه توزیع بازار توجه دارند، در حالی که معیارهای نسبی تمرکز صرفا بر حسب نحوه توزیع بازار بین بنگاه­ها محاسبه می­شوند. (خدادادکاشی، 1377، ص91)

از میان معیارهای فوق شاخص­های نسبت تمرکز، هرفیندال-هیرشمن، آنتروپی و منحنی تمرکز به منظور شناسایی بازار در این مطالعه به­کارگرفته شده­اند که مشخصات آنها در جدول شماره (1) ارائه شده است.

به­طور کلی عملکرد اقتصادی عبارت است از: مجموعه آثار و نتایجی که از فعالیت اقتصادی ناشی می­شود. انحراف قیمت از هزینه نهایی و کاهش سطح تولید متناظر آن مولد هزینه رفاهی مصرف­کنندگان و یکی از جنبه­های مهم عملکرد بنگاه­ می­باشد. تصویر (1) اثرات رفاهی انحصار را به صورت دقیق­تر نشان می­دهد. انحصارگر با کاهش تولید و دریافت قیمتی بالاتر از سطح رقابتی باعث کاهش رفاه معادل سطح ABE (معروف به مثلث رفاه) شده و نیز­ سطح CPAB اشاره به انتقال درآمد از طرف مصرف­کنندگان به سمت انحصارگر دارد که سود یا رانت انحصاری نامیده­   می­شود.

اما مساله­ای قابل ذکر آن است که صرف دانستن نوع ساختار یک صنعت و حصول اطمینان از انحصاری بودن آن کل اطلاعات مورد نیاز در خصوص هزینه اجتماعی انحصار[2] را در بر نمی­گیرد، بلکه ما نیازمند شاخص­هایی در جهت اندازه­گیری هزینه اجتماعی انحصار می­باشیم.

 

جدول 1:  شاخص­های اندازه­گیری مطلق و نسبی تمرکز

مشخصات این روش	شاخص
منحنی تمرکز تصویر گرافیکی از درجه تمرکز در صنعت می­باشد، که محور افقی و محور عمودی به ترتیب بر حسب تعداد بنگاه­ها و درصد سهم از کوچک به بزرگ در نظر گرفته می­شوند. که در این صورت منحنی تمرکز از پایین به بالا محدب خواهد شد و هرچه شیب بیشتر باشد بیانگر آن است که میزان تمرکز در بازار بالاتر است. اگر بازار مساوی بین بنگاه­ها توزیع شده باشد، در این صورت نقاط مختصات روی نیمساز قرار می­گیرد و در غیر آن صورت نقاط در محور مختصات پراکنده خواهند بود. (قانون رقابت،1384، ص 26)	منحنی تمرکز	شاخص­ نسبی تمرکز
این شاخص نسبتی از محصول بازار که توسط n بنگاه بزرگتر تولید می­شود را مشخص می­سازد و از جمله متداول ­ترین شاخص اندازه­گیری تمرکز است که در اکثر مطالعات تجربی از این شاخص استفاده­ می­شود. N اختیاری انتخاب می­شود. دامنه این شاخص بین صفر تا صد است، که عدد100 مبین یک بنگاه در بازار و عدد صفر بیانگر تعداد بی­شماری بنگاه با سهم کوچکی از بازار است. (کاشی،1377، ص 105)	نسبت تمرکز چند بنگاه برتر	شاخص­های مطلق تمرکز
در این شاخص اطلاعات تمامی بنگاه­های صنعت منظورمی­شود، از این رو آن را شاخص اطلاعات کامل می­نامند و مقدار آن معادل مجموع مجذور سهم بازاری تمامی بنگاه­های صنعت است و به این دلیل  بر اهمیت بنگاه­های بزرگتر به وسیله تخصیص وزن بیشتر به آنها تاکید می­گردد. (کاشی،1377، صص 112-106)	هرفیندال- هیرشمن
این شاخص معیار معکوس تمرکز است یعنی هنگامی که آنتروپی افزایش­ می­یابد، تمرکز کاهش می­یابد. این شاخص از جمع وزنی سهم بازار بنگاه­ها بدست می­آید، به­ طوری که به سهم هر بنگاه وزنی معادل داده می­شود. دامنه تغییرات این شاخص بین صفر و Log n است، هر چه به صفر نزدیکتر باشد، بازار انحصاری­تر و هرچه به Log n نزدیک­تر باشد، بازار رقابتی­تر    می­باشد و به بررسی تحولات سهم بازاری بنگاه­های کوچک می­پردازد. (یوسفی، 1384، ص320)	آنتروپی

به منظور محاسبه هزینه اجتماعی انحصار، روش­های مختلفی ارائه شده­­اند، که هر کدام از آن روش­ها با انجام یک سری از فروض تخمین­های مختلفی از هزینه رفاهی انحصار ارائه می­کنند. به طور کلی بحث ­هزینه اجتماعی انحصار اولین بار توسط‌هاربرگر[3] (1954) مطرح شد که با در نظر گرفتن یک سری فروض[4]، بیان نمود که در شرایط انحصاری به دلیل بالاتر بودن سطح قیمت از شرایط رقابتی شکاف تقاضا معادل ­­ ایجاد می‌شود به طوری که سطح ABE را معادل رفاه از دست رفته (گم شده)^[5] در نظر گرفت. در نهایت می­توان گفت که روش‌هاربرگر با محاسبه حاصل جمع مثلث رفاه از دست رفته برای تمامی بازارها به محاسبه هزینه اجتماعی انحصار پرداخت.

به روش‌هاربرگر انتقادات متعددی مبنی بر آن که تخمین پایینی از هزینه انحصار را بدست می­دهد، وارد شد که از جمله پوزنر (1975) مطرح نمود که هزینه اجتماعی انحصار به مثلث رفاه محدود نمی‌شود، بلکه وی هزینه فرصت منابعی را که صرف کسب قدرت انحصاری می‌شود، به عنوان آثار رفاهی منفی انحصار در نظر می‌گیرد. با توجه به شکل (1) پوزنر[6] هزینه اجتماعی انحصار را به صورت حاصل جمع مثلث رفاه  (سطح ABE ) و رانت انحصاری (سطح CPAB) در نظر گرفت.

در نهایت تمامی انتقادات منجر به ارائه روش کالین و مولر[7] گردید که هزینه اجتماعی انحصار را متشکل از دو جزء کاهش مازاد رفاه مصرف­کنندگان و جزء دوم هزینه کسب و حفظ موقعیت انحصاری بیان نمودند. 

 

نمودار 1: هزینه اجتماعی انحصار

 

 

به عبارتی آنها معتقد بودند هر بنگاه تا اندازه­ای دارای قدرت بازاری است و اخلالی که توسط هر یک از آنها در رفاه جامعه ایجاد می­شود، باید جداگانه محاسبه شود. بر این اساس کالین و مولر برای ارزیابی هزینه­های اجتماعی انحصار به تفاوت سود متوسط صنعت از نرخ بازده رقابتی توجهی نکردند، بلکه آنها تنها بنگاه‌هایی را که نرخ سود آنها بالاتر از بازده رقابتی بود، در نظر گرفتند و تنها مازاد سود این بنگاه­ها را در هزینه‌های اجتماعی لحاظ نمودند. به عبارتی آنها ضرر رفاهی را ابتدا در سطح بنگاه محاسبه نمودند و بعد جمع کردند که با استفاده از اطلاعات آماری حاشیه قیمت–هزینه و کشش قیمتی تقاضا برای هر بنگاه تخمین زده شد و سپس نرخ بازده رقابتی و سطح سود انحصاری مورد محاسبه توجه خود را به بنگاه معطوف کردند و معتقد بودند که هزینه اجتماعی انحصارگر باید به طور جداگانه محاسبه شود. همچنین کالین و مولر هزینه­های کسب و حفظ قدرت انحصاری را در زمره هزینه­های اجتماعی محسوب کردند و معتقد بودند عدم توجه به این هزینه­ها موجب می­شود اثرات رفاهی انحصار کمتر از واقع محاسبه شود. بنابراین باید هرگونه هزینه­ای که صرف کسب و حفظ موقعیت انحصاری  می­شود و در عین حال هیچ ارزش اجتماعی ندارد به مثلث رفاه اضافه کرد. اگر سود انحصاری را با و مخارج کسب موقعیت انحصاری و تبلیغات را با A نشان دهیم، اثرات رفاهی منفی انحصار به صورت رابطه (1) بیان خواهد شد.

 

(1)                    

    در واقع هزینه اجتماعی انحصار را  بر اساس رابطه (2) نیز می­توان بیان نمود.

(2)                

کالین و مولر با کاربرد روش فوق میزان هزینه­های رفاهی (اجتماعی) انحصار در آمریکا را بسیار بیشتر از‌هاربرگر و معادل 10 درصد GNP آمریکا تخمین زدند.) خداداد کاشی، 1377، صص 192-182)

در بسیاری از کشورهای جهان هر ساله میزان تمرکز، در صنایع مختلف اندازه­گیری می­شود که در کشور ایران نیز در چند ساله اخیر بدین موضوع پرداخته می شود. در جدول (2­) خلاصه مطالعات در خصوص ساختار و عملکرد بازار آورده شده است.

مطالعات انجام شده نشان می­داد که بیشتر از سه شاخص نسبت تمرکز، هرفیندال-هیرشمن، آنتروپی به منظور شناسایی ساختار بازار و از روش‌هاربرگر و کالین و مولر در اندازه­گیری هزینه اجتماعی انحصار استفاده گردیده است.

 

جدول 2: مطالعات داخلی با تاکید بر ساختار و عملکرد بازار

	پژوهشگر	سال مطالعه	صنعت	روش مورد استفاده	هزینه اجتماعی انحصار
مطالعات ر ارتباط با ساختار بازار	وزارت بازرگانی	1372، 1382	خودرو	CR4، ,HHI آنتروپی	تغییرات شاخص­ها در سال 1382 در مقایسه با سال 1372 به ترتیب: CR2: از 100 درصد در سال 1372 به  93 درصد در سال 1382 HHI: از 6327 در سال 1373 به 4896 در سال 1382 آنتروپی: 24/0 در سال 1373 به 39/0 در سال 1382 رسیده بودند.
	حسینی، فقیه نصیری، رضایی	1382	خودرو	CR4,HHI	مقدار CR4، HHI به ترتیب برابر با 99%، 5010 بیانگر حاکم بودن قدرت انحصاری بالا و ساختار غیر رقابتی بر بازار بود.
	خداداد  کاشی	1376	صنایع ایران	CR4,HHI	در دوره زمانی 72-1371 گرچه تا حدودی از درجه انحصار کاسته شده ولی همچنان شرایط انحصاری بر صنایع ایران حاکم است.
	سعیدی	1375،1378	خودرو	HHI	میزان این شاخص بر اساس میزان فروش و ارزش افزوده نشانگر صنعتی با درجه تمرکز بالا و بر اساس اشتغال نیمه متمرکز است
مطالعات  در ارتباط با  عملکرد بازاار	خداداد  کاشی	1376	200 شرکت بزرگ در بخش صنعت	هاربرگر و  کالین- مولر	هاربرگر: 03/2-37/0 کالین و مولر: 25/10-09/2 درصد فروش کل صنعت
	فیوضی اختیاری	1383	بیمه  زندگی	هاربرگر پوزنر کالین -مولر	هاربرگر:46/12 میلیاردریال، 21/37 درصد از فروش کل، 015/0 در صد از GNP پوزنر: 605/941 میلیارد ریال، 457/3 درصد از فروش کل بنگاه، 0025/0 درصد از GNP کالین ومولر: 05/888 میلیارد ریال، 137/3 درصد از فروش کل بنگاه، 0023/0 درصد از GNP
	قندی نژاد	1385	بانکداری	کالین- مولر	برآورد مدل با در نظرگرفتن 5 بانک دولتی معادل 6 درصد ارزش تسهیلات اعطایی بود

2- تحلیل وضیت تمرکز در بازار خودرو سواری ایران

شاخص‌های تمرکز در محاسبه درجه رقابت و انحصار به منظور بررسی ساختار بازارها به کار می‌روند. در این مطالعه برای اندازه‌گیری تمرکز در بازار خودرو سواری ایران از متغیر تولیدات خودرو به عنوان متغیر سنجش تمرکز بر اساس اطلاعات وزارت صنایع و معادن استفاده می شود.

2-1- سنجش درجه تمرکز رقابت در بازار خودرو: منحنی تمرکز^[8]

در این قسمت از طریق ترسیم نمودار تمرکز به مقایسه وضعیت بازار یاد شده در دو سال 1377 و 1386 پرداخته می شود. در جدول (3) میزان تولیدات و سهم هر یک از این بنگاه­ها آمده است.

با تطبیق و مقایسه وضعیت تمرکز برای واحدهای تولیدکننده خودرو سواری در این دو سال ملاحظه می­شود که در سال 1377 از میان 6 بنگاه تولیدکننده خودرو سواری با مجموع تولید 164022 دستگاه، ایران­خودرو و سایپا به بترتیب 65 و 26 درصد از سهم بازار را دارا بودند. همچنین در سال 1386 از میان 9 بنگاه خودرو­ساز، ایران­خودرو، سایپا و پارس­خودرو حدود 8/­98 درصد سهم بازار را در اختیار داشته­اند که بیانگر قدرت انحصاری و ساختار غیر­رقابتی در این بازار می­باشد.

با توجه به نمودارها در هر دو سال مشهود­ است که منحنی با شیب ملایمی شروع شده است و پیش روی به سمت دو شرکت سایپا و به خصوص ایران خودرو موجب افزایش شیب منحنی شده است که این افزایش شیب، به نوعی بیانگر افزایش قدرت انحصاری است.

 

 

 

جدول 3:  حجم تولیدات و سهم هر یک از بنگاه­ها

سال	1377		1386
بنگاه­ها	تولیدات	درصد سهم	تولیدات	درصد سهم
خودرو­سازان ­بم	0	0	1278	135/0
خودرو­سازان راین	0	0	2588	273/00
خودرو­سازان مدیران	0	0	2947	311/0
زاگرس خودرو	0	0	801	085/0
گروه بهمن	61	037/0	3381	357/0
مرتب	1420	866/0	76	008/0
کرمان­موتور	2988	882/1	0	0
پارس ­خودرو	9786	966/5	198041	900/20
سایپا	43227	354/26	286904	277/30
ایرن خودرو	106540	955/64	451570	655/47

منبع: محاسبات مقاله بر حسب اطلاعات وزارت صنایع و معادن

 

نمودار 2:  منحنی تمرکز سال 1377

 

نمودار 3: منحنی تمرکز سال 1386

   2-2- تحلیل شدت رقابت در بازار خودروسواری

ابتدا در این بخش شاخص­های نسبت تمرکز، هرفیندال- هیرشمن و آنتروپی محاسبه شده وضعیت بازار خودرو سواری ایران در حالت کلی و بدون در نظر گرفتن کلاس خودرو نشان می­دهند و سپس با در نظر گرفتن کلاس خودرو در سال 1386 تحلیلی از درجه غیر رقابتی بودن بازار ارائه شده است.

الف- ارزیابی شدت رقابت

در این بخش شاخص­های نسبت تمرکز، هرفیندال- هیرشمن و آنتروپی به منظور بررسی تغییرات تمرکز در بازار خودرو سواری ایران از سال 1379 تا 1386 محاسبه شده­اند. ارقام محاسبه شده معیار نسبت تمرکز چهار بنگاه برتر ­در سال­های مورد بررسی 1386-1377 همواره بیش از 98 درصد بوده است که قدرت بازار­ی چند بنگاه برتر را نشان­ می­دهد.

 

 

جدول 4: شاخص نسبت تمرکز، هرفیندال- هیرشمن و آنتروپی طی سال­های 86-1377

سال	1377	1378	1379	1380	1381	1382	1383	1384	1385	1386
CR4	10/99	99/98	62/99	21/99	25/99	12/99	14/99	50/98	98/98	19/99
CR2	21/99	91/88	56/89	90/89	95/90	85/93	26/93	26/86	56/78	93/77
HHI	4953	4947	4728	4772	4603	4856	4868	4085	3609	3625
E	415/0	419/0	421/0	426/0	385/0	385/0	389/0	461/0	488/0	483/0

منبع: محاسبات مقاله بر اساس اطلاعات وزارت صنایع و معادن

 

همچنین چهار بنگاه مسلط بر بازار خودرو سواری ایران طی این سال­ها ثابت نبوده و همواره بیشترین سهم بازار متعلق به دو بنگاه ایران­خودرو و سایپا بوده است، به این علت شاخص مجموع سهم دو بنگاه برتر (ایران­خودرو و سایپا) طی این سال­ها محاسبه گردید که به طور میانگین مقدار آن طی این دوره ده ساله معادل 02/88 است که بیانگر تمرکز بالا در این بازار است.

شاخص HHI محاسبه شده نیز بر اساس جدول (4) از رقم 4953 در سال 1377 به رقم 3625 در سال 1386 رسیده و در نوسان بوده است، بنابراین هرچند که شاهد کاهش درجه تمرکز طی چند سال اخیر در بازار خودرو سواری ایران هستیم، ولی با توجه به مقادیر این شاخص که همواره رقمی بیش از 1800 را اختیار نموده است می­توان اظهار داشت که این بازار به شدت متمرکز است.

تغییرات مقدار شاخص آنتروپی محاسبه شده تا قبل از سال 1383 به گونه­ای بوده که تحلیل دقیقی از آن نمی­توان ارائه داد، اما در نهایت مقدار این شاخص از رقم 389/­0 در سال 1383 به 483/0 در سال 1386 رسیده که تائید کننده­ی آن است که نابرابری در بازار کاهش یافته و به عبارتی می‌توان بیان نمود. از آنجا که این شاخص بیشترین اهمیت را به بنگاه­های کوچک می‌دهد، به این دلیل در سال‌های اخیر سهم شرکت­های کوچک در بازار مورد نظر افزایش یافته و به سمت نابرابری کمتر در بازار سوق پیدا کرده است.

در نهایت مقادیر شاخص­های محاسبه شده ­نشان می­دهد هر چند که از میزان تمرکز بازار تا حدی در طی این دوره ده ساله کاسته شده­است، ولی میزان تمرکز در بازار مورد نظر همواره بسیار بالا بوده است.

ب- شاخص­های نسبت تمرکز با لحاظ نمودن کلاس خودرو

در این بخش درجه تمرکز با لحاظ نمودن کلاس خودرو از نظر ابعاد در سال  1386 بررسی می شود. در این نوع طبقه بندی، کلاس خودرو نشان دهنده حجم موتور و اندازه خودروی تولید شده می‌باشد، که دو نوع دسته بندی اروپایی و امریکایی وجود دارد که در ایران به دلیل گستردگی محصولات اروپایی، بر این اساس به 5 گروه ­رده‌بندی می‌شوند که درجه تمرکز بر اساس کلاس خودرو در جدول (5)  آمده است:

کلاس A: (کوچکترین رده) تنها یک بنگاه در این کلاس خودرو به فعالیت پرداخته که در این صورت ساختار بازار از نوع انحصار کامل است.

کلاس B: بررسی درجه تمرکز بر حسب این کلاس نشان می‌دهد که از میان سه شرکت فعالیت کننده، دو شرکت سایپا و پارس­خودرو به ترتیب بیشترین سهم را به خود اختصاص داده و مقدار هر سه شاخص تمرکز مطابق جدول (5) تایید کننده درجه انحصار بالا در این بازار می‌باشند.

کلاس C (رده متوسط – کوچک): محاسبه درجه تمرکز در این کلاس نشانگر آنست که  95 درصد از سهم بازار مربوط به ایران­خودرو و مجموع سهم سه بنگاه دیگر فقط 25/4 درصد و بسیار ناچیز است و همچنین شاخص­های HHI و آنتروپی نیز نشان از انحصار بالا توسط ایران خودرو می‌باشد.

کلاس D (رده متوسط-بزرگ): در این نوع از کلاس خودرو، ایران خودرو در میان دو تولید­کننده دیگر، بیش از 98 درصد از سهم بازار را داشته است و مقدار شاخص­های HHI، آنتروپی به ترتیب برابر با 8938، 11/0 می‌باشد که می‌توان نتیجه گرفت که نابرابری شدیدی بر این بازار حاکم است.

کلاس E(رده بزرگ): با بررسی سهم تولیدکنندگان کلاس E مشخص می‌شود که پارس­خودرو با داشتن 49/56 درصد از سهم بازار و سپس ایران­خودرو با 41 درصد از سهم بازار در جایگاه اول و دوم از لحاظ سهم بازاری قرار گرفته­اند و بازار به شدت تحت تاثیر این دو بنگاه می­باشد و محاسبه سه شاخص CR2، HHI، آنتروپی به ترتیب برابر با 98، 4930، 34/0 حاکی از آنست که در این بازار انحصار شدید وجود دارد.

 

جدول 5:  بررسی  درجه تمرکز بر حسب کلاس خودرو در سال 1386

کلاس A		کلاس B		کلاسC		کلاس D		کلاس E
شرکت	درصد سهم	شرکت	درصد سهم	شرکت	درصد سهم	شرکت	درصد سهم	شرکت	درصد سهم
خودرو سازان مدیران	100	سایپا	79/48	ایران خودرو	75/95	ایران خودرو	44/94	پارس خودرو	49/56
.......	.....	پارس خودرو	43/34	خودرو سازان راین	36/2	سایپا	29/4	ایران خودرو	05/41
.......	.....	ایران خودرو	87/16	خودرو سازان بم	16/1	گروه بهمن	26/1	مرتب	21/1
.......	....	....	.....	زاگرس خودرو	73/0	.....	.....	گروه بهمن	8/0
.......	....	شاخص CR2	83	شاخص CR2	11/98	شاخص CR2	74/98	شاخص CR2	99/97
شاخصHHI	10000	شاخصHHI	26/3847	شاخصHHI	9775	شاخصHHI	8938	شاخصHHI	4930
شاخص آنتروپی	0	شاخص آنتروپی	44/0	شاخص آنتروپی	09/0	شاخص آنتروپی	11/0	شاخص آنتروپی	34/0

 

در نهایت لحاظ نمودن کلاس خودرو فرقی در نتیجه بحث نمی­کند و هم چنان ساختار بازار انحصاری است.

3– برآورد هزینه اجتماعی صنعت خودرو

نتایج نشان داد که انحصاری که در بازار خودرو حکمفرما هست، نه به دلیل کارایی، بلکه تنها به علت حضور مسلط چند بنگاه در این بازار می‌باشد. در این بخش به محاسبه هزینه اجتماعی انحصار بر اساس روش کالین و مولر با استفاده از داده­های 5 بنگاه اصلی تولیدکننده در سال 1386 پرداخته می شود.

3-1- تصریح تابع هزینه صنعت خودرو

برای به­کارگیری شاخص کالین و مولر نیاز به اطلاعات هزینه­ نهایی بنگاه­ها می­باشد. در این راستا تابع هزینه در قالب یک گروه داده­های تلفیقی (5 بنگاه و 8 سال) برای 5 بنگاه اصلی تولید کننده خودرو سواری شامل: ایران­خودرو، سایپا، پارس­خودرو، گروه ­بهمن و مرتب در فاصله زمانی 86-1377 برآورد می شود. اطلاعات و داده­های آماری مورد نیاز برای تخمین تابع هزینه از گزارش­های تلفیقی مجمع عمومی صاحبان سهام عادی سالانه، بر اساس بهای تمام شده واحدهای حسابداری صنعتی شرکت­، طی دوره زمانی مذکور استفاده شده است. تابع هزینه بنگاه به فرم خطی– لگاریتمی در نظر گرفته می شود. به این علت که توابع متعالی، توابعی هستند که قابلیت نمایش مناطق اول، دوم و سوم تولید را دارند و در واقع انعطاف پذیری لازم را برای نمایش تابع هزینه و تولید دارند، در صورتی که تابع کاب- داگلاس منطقه دوم را برای عوامل تولید می­تواند نشان دهد. از آنجا که استفاده از نهاده­های تولید در این واحد­های تولیدی در منطقه دوم است و یا به صورت بهینه استفاده می­شود و با محدودیت حجم نمونه نیز روبرو هست، لذا برآورد بهینه توابع متعالی تولید و هزینه احتیاج به حجم مشاهدات بالا نیاز دارد. بنابراین تابع کاب- داگلاس به شرح معادله (3) برآورد می­شود.

 

(3)             

                    

که در آن:

 Tc: هزینه کل که جانشین این متغیر بهای تمام شده کالای تولید شده می­باشد (بهای تمام شده کالای تولید شده از مجموع مواد مستقیم مصرفی و هزینه سربار تولید و دستمزد مستقیم منهای کاهش و افزایش موجودی کالای در جریان ساخت حاصل می­شود)؛

Q: میزان تولیدات خودرو بر اساس آمار وزارت صنایع؛

PL: قیمت نهاده نیروی کار (حاصل تقسیم دستمزد پرداختی به نیروی کار بر تعداد نیروی کار)؛

 Pk: قیمت نهاده سرمایه.

(4)                                                  

که در آن  نرخ بهره

: نرخ استهلاک، متوسط نرخ استهلاک سرمایه­ای در ترازنامه تلفیقی شرکت­ها.

 (5)                                                                                    

: نرخ تورم؛

: شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی در سال جاری؛

: شاخص بهای کالاها و خدمات  تولیدی در سال گذشته؛

PM: هزینه مواد (حاصل جمع مواد مستقیم و غیر مستقیم).

3-2- برآورد تابع هزینه بازار خودرو سواری ایران

برای برآورد از روش داده‌های تلفیقی استفاده می شود. ابتدا آزمون F برای انتخاب روش بهینه برآورد انجام شده و نتایج نشان می دهد که اثرات تصادفی روش مناسب تری است. نتایج نشان می دهد ضریب LPK (قیمت سرمایه) بر خلاف انتظار منفی می­شود. منفی بودن ضریب این متغیر به این دلیل است که در دوره مورد بررسی قیمت سرمایه تاثیر معناداری بر تابع هزینه این بنگاه نداشته است. یعنی به دلیل تعیین قیمت سرمایه به خصوص نرخ بهره و نیز نرخ استهلاک به صورت دستوری، در واقع قیمت سرمایه اثر معنی­داری بر هزینه ندارد و آنچه برای بنگاه مهم­تر است بحث جیره بندی وجوه یا تخصیص اعتبارات می­باشد، از این رو یک بار مدل با در نظر گرفتن  متغیر سرمایه براساس رابطه (7)  و بار دوم  مدل را  بدون در نظر گرفتن متغیر سرمایه بر اساس سه متغیر LPL،LQ، LPM به صورت معادله (8) برآورد شده است و ملاحظه می­شود که نتایج هر دو مدل بر اساس جدول (6) تغییر خاصی نمی­کند. از این رو در بخش بعدی به منظور محاسبه هزینه اجتماعی انحصار بر اساس روش کالین و مولر، تابع هزینه به صورت لگاریتمی برآورد می شود. بر اساس دو معادله برآورد شده تغییر انجام می شود. کشش جزئی است. محاسبه هزینه اجتماعی برای معادله اول در جدول (6) انجام می شود. 

جدول 6: نتایج برآورد تابع هزینه در داده­های تلفیقی به روش اثرات تصادفی

برآورد مدل با متغیر سرمایه				برآورد مدل بدون متغیر سرمایه
رگرسور	ضرایب	سطح احتمال	آماره t	رگرسور	ضرایب	سطح احتمال	آماره t
عرض مبدا	64/1	054/0	994/1	عرض مبدا	28/1	063/0	919/1
LQ	23/0	000/0	856/4	LQ	22/0	000/0	80/4
LPL	24/0	004/0	071/3	LPL	24/0	004/0	06/3
LPK	06/0	458/0	749/0-	LPM	73/0	000/0	22/13
LPM	71/0	000/0	681/11	.....	....	....	.....

3-3- اندازه­گیری هزینه اجتماعی انحصار

با توجه به اطلاعات 5 بنگاه، هزینه اجتماعی انحصار در سال 1386 محاسبه شده که نتایج آن در جدول ­(7) ارائه شده است. برای محاسبه هزینه نهایی ابتدا از تابع هزینه کل نسبت به متغیر تولید مشتق می­گیریم و چون تابع به صورت لگاریتمی است عدد بدست آمده بیانگر کشش هزینه نسبت به تولید است که برای تمام 5 بنگاه یکسان است.

(6)                                  

 

از آن جایی که هزینه متوسط هر بنگاه متفاوت است با ضرب کردن   در هزینه متوسط هر بنگاه  هزینه نهایی آن بدست می‌آید. پس از آن تفاوت هزینه نهایی با قیمت بدست می‌آید که با جای­گذاری در فرمول کالین مولر، هزینه اجتماعی انحصار محاسبه می­شود. مراحل محاسبه هزینه اجتماعی انحصار در جدول (7) نشان داده شده ­است.

ارزش فروش محاسبه شده برابر با رقم 148699065 میلیون ریال است که از ضرب میانگین وزنی قیمت در تعداد دستگاه­های خودرو در سال یاد شده بدست آمده است.

بنابراین هزینه اجتماعی انحصار معادل  می باشد.

 

جدول 7: محاسبه هزینه اجتماعی انحصار در سال1386

مورد					p
شرکت
ایران خودرو	46172150	451232	102/3246	23/53467	119/8328	21726399/75	21848616/75
سایپا	28295086	286904	98/62214	22/68309	85/04522	8945972/11	9125448/61
پارس خودرو	4071048	198041	20/55659	4/728016	81/51451	7603436/98	7621936/48
گروه بهمن	2463427	3381	728/609	167/5801	273/4993	179056/395	188240/895
مرتب	76844	76	1011/105	232/5542	148	-3213/06	-2319/06
جمع	....	....	....	....	....	....

4- جمع­بندی و پیشنهادها

در این مقاله ابتدا با رسم منحنی تمرکز، ساختار بازار خودرو سواری ایران و میزان نابرابری بنگاه­ها در این بازار به تصویر کشیده شد و سپس به استناد سه شاخص اندازه­گیری تمرکز مجموع سهم چند بنگاه برتر، هرفیندال- هیرشمن و آنتروپی محاسبه شده طی بازه زمانی 86-1377 برای بازار خودرو سواری ایران  روشن گردید که انحصار در این بازار حاکم است. گرچه محاسبات نشان دهنده کاهش نابرابری و درجه تمرکز طی سال­های اخیر­ است ولی هم چنان مقدار عددی شاخص­ها، بیانگر تمرکز بسیار بالا در این بازار می­باشد، یعنی هنوز با شرایط مطلوب رقابتی فاصله بسیار زیادی وجود دارد. ریشه این انحصار را می­توان در فضای حمایتی و تعرفه­های سنگین واردات خودرو و وضع معافیت­های گمرکی بر قطعات آن دانست که این خود منجر به عدم وجود رقابت در این بازار می­شود و بر جریان تخصیص منابع و عملکرد بازار بی­تاثیر نبوده است. سپس در ادامه هزینه اجتماعی انحصار با استفاده از روش کالین و مولر بر اساس اطلاعات 5 بنگاه اصلی فعالیت کننده این بازار محاسبه شد که حدود 26 درصد از ارزش فروش بود.

تغییر استراتژی صنعت خودرو از استراتژی درون­نگر به استراتژی برون­نگر صادرات، که از الزامات آن تغییر­ سیاست­های تجاری و اصلاح حمایت­ گرایی است.

می­باید در قالب یک برنامه منسجم و زمان بندی اعلام شده به کاهش تعرفه و حذف موانع غیر­تعرفه­ای توجه شود و در راستای رقابت­ مندی صنعت گام برداشت و در واقع ماهیت حمایت را تغییر داد.

برقراری سیاست­های مناسب برای جلب و هدایت سرمایه­گذاری داخلی و خارجی جهت توسعه حلقه­های مفقود خودروسازی و افزایش کیفیت آنها.

---

[1]- Concentration Ratio

[2]-Social Cost

[3]- Harberger

2- او فرض نمود کشش تقاضا برای تمامی صنایع برابر با یک است 2- نرخ بازده رقابتی برابر است با متوسط نرخ بازده بخش صنعت، وی با مقایسه نرخ بازده بنگاه انفرادی با متوسط نرخ بازده بخش صنعت، راجع به قدرت انحصاری و توانایی بنگاه در تثبیت قیمت در سطحی بالاتر از قیمت رقابتی قضاوت نمود.

[5]- Death Weigh Lost (DWL )

[6]-Posner

[7]- Cowling & Muller

[8]. Concentration curve

مراجع

منابع

- اشرف زاده، سید حمید رضا، نادر مهرگان، 1387: اقتصاد سنجی پنل دیتا، موسسه تحقیقات تعاون دانشگاه تهران.

- حسینی، سید شمس الدین،1382: تحلیل قیمت گذاری آب از نظریه تا عمل، رساله دکتری اقتصاد واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی.

- حسینی، سیدشمس الدین، مرجان فقیه نصیری، جواد رضایی، 1384:  اصلاح حمایت و تسهیل رقابت، راهبرد مقابله با چالش صنعت خودرو، مجموعه مقالات همایش کالبد شکافی حمایت­ها در اقتصاد ایران، موسسه مطالعات پژوهش­های بازرگانی.

- خداداد کاشی، فرهاد،1377: بررسی ساختار و عملکرد بازار نظریه و کاربرد آن در بخش صنعت، موسسه مطالعات و پژوهش­های بازرگانی

- عسگری، منوچهر، 1374: تخمین تابع هزینه کارخانه ذوب آهن اصفهان و کاربردهای آن، پایان نامه دکتری دانشگاه علامه طباطبایی.

- فیوضی اختیاری، نسیم، 1385: اندازه‌گیری درجه تمرکز در صنعت بیمه کشور در بیمه‌های بازرگانی و بررسی هزینه‌های رفاهی ناشی از آن، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه علوم و تحقیقات.

- قانون رقابت مبانی نظری و تجربه کشورها، دفترمطالعات اقتصادی،1384، معاونت برنامه‌ریزی و امور اقتصادی وزارت بازرگانی.

- قندی نژاد، مرجانه،1385: بررسی ساختار (اندازه­گیری تمرکز) صنعت بانکداری ایران و هزینه‌های اجتماعی انحصار آن، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه علوم و تحقیقات.

- گمرک ایران، اطلاعات بازرگانی خارجی جمهوری اسلامی ایران.

- مقالات همایش صنعت خودرو در ایران و اقتصاد جهانی.

- معاونت تولید و دفتر آمار و اطلاع رسانی وزارت صنایع و معادن، آمار تولید خودرو، سال­های 1377-1386

- یوسفی، محمدقلی،1384، "اقتصاد صنعتی"، انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی

-    Bikker J.A and k.Haff, September 2000,”Measure of Competition in the Banking Industry: a review of the literature”, pp 2-35

-    Cowling.k and Muller.D, Dec 1978,”The Social Cost of monopoly power”, The Economic Journal, pp 727-748                                                

-    Dixon, Robbert, Gunter, Alan, Mahmood, Mohamad, 2001”the social cost of monopoly in Australian manufacturing, the australian”economic review, vol 34, no. pp 39

-    Erlat, Guzin, akyuz, Oguzhan, 2001,”country concentration of Turkish exports and imports Over Time”, pp1-18

-    Gumus, Erdal, 2007,”the social cost of monopoly”, A Survey and an evaluation, pp150-160

-    Miller, john,”measures of monopoly power & concentration their economic significance”, Yale University, pp1-22

Yoon, Seok, 2004,”welfare loss due to monopoly”, Korea s case, journal of policy modeling, pp1-13