سال خوردگی جمعیت

شفقنا­ دکتر رسول صادقی؛عضو هیات علمی گروه جمعیت شناسی دانشگاه تهران و معاون پژوهشی موسسه مطالعات جمعیتی کشور درخصوص سالخوردگی جمعیت در روزنامه دنیای اقتصاد نوشت: امروزه هر کشوری برای رسیدن به رفاه و توسعه همه جانبه ناگزیر به پیش بینی نیازها و امکانات خود در بازه های زمانی کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت و سپس طراحی و اجرای برنامه های اقتصادی و اجتماعی در جهت تامین آن نیازها است. در این راستا، جمعیت، ساختار و پویایی آن محور و مرکز برنامه ریزی های اقتصادی و اجتماعی محسوب می شود. تحولات جمعیتی تقریبا همه جوانب زندگی و دنیای پیرامون ما را تحت تاثیر قرار داده و اثرات متعددی بر خرده نظام های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و محیطی بر جای می گذارد. از این رو، شناخت رفتار پویای جمعیت که با بررسی تعیین کننده ها و پیامدهای تغییرات در ساختار، توزیع و رشد جمعیت سروکار دارد، از اهمیت تحقیقاتی سیاستی زیادی برخوردار است. زیرا نه تنها روند و مسیر گذشته را نشان می دهد، بلکه دورنمایی از آینده تحولات جمعیتی را فراروی سیاست گذاران نشان می دهد و شناخت و درک مناسبی از فرصت ها و چالش های آینده فراهم می کند. این وضعیت می تواند به سیاست گذاران و برنامه ریزان کمک کند تا محیط و بستر مناسبی را برای بهره برداری از فرصت ها و مقابله با چالش ها ایجاد کنند. سیاست ها و برنامه های جمعیتی در ایران بیشتر بر تحولات تعداد و رشد جمعیت متمرکز بوده و کمتر به ساختارهای سنی جمعیت، تغییرات و پیامدهای آن توجه شده است. این در حالی است که با توجه به کامل شدن فرآیند گذار جمعیتی، گذارها و تغییرات ساختار سنی اکنون مهم ترین مساله جمعیت و توسعه محسوب می شود. در واقع، دوره ها و مراحل مختلف گذار ساختار سنی، شرایط، مسائل و فرصت های متفاوتی را به همراه خواهد داشت. همه کشورها در بستر فرآیند گذار جمعیتی با نوعی گذار و تغییر در ساختارهای سنی مواجه هستند. در فاز اول گذار جمعیتی، به علت کاهش مرگ ومیر به ویژه در سنین اولیه شاهد افزایش سریعی در سنین پایین جمعیت (جمعیت زیر 15سال) هستیم. به عبارتی تورم جمعیتی در گروه سنی زیر 15 سال اتفاق می افتد. در این شرایط که شکل هرم سنی مثلثی است (مانند هرم سنی ایران در سال 1365  ،(فشار اقتصادی زیادی بر جمعیت در سن فعال وارد میشود. در فاز دوم گذار جمعیتی، باروری کاهش یافته و نسل دوره بیش زایی وارد سنین جوانی و سنین فعالیت میشود، در نتیجه این سنین نسبت بزرگتری از جمعیت را به خود اختصاص میدهد و شرایط مناسبی برای رشد اقتصادی فراهم میشود. در این وضعیت تورم جمعیتی وارد سن فعالیت شده و شکل هرم سنی مانند بادکنک کشیده میشود (مانند هرم سنی ایران در حال حاضر). در سال های اخیر کشور ما با پدیده رشد جوانی جمعیت مواجه بوده و در حال حاضر نزدیک به یک سوم جمعیت کشور را جوانان 29­15 سال تشکیل می دهد. افزایش در تعداد و سهم جمعیت جوان پدیده منحصربه فرد در تاریخ اجتماعی و جمعیتی ایران محسوب می شود. در فاز سوم گذار جمعیتی، به علت کاهش سریع باروری و مرگ ومیر، موج جمعیتی ایجاد شده سال های قبل به سمت سنین سالمندی حرکت کرده و در نتیجه سهم جمعیت 65 ساله و بالاتر افزایش چشمگیری می یابد. در این دوره که سالخوردگی جمعیت نامیده می شود، بین 15 تا 20 درصد جمعیت ایران سالمند خواهد شد. برآورد می شود این وضعیت در سال های حدود 1430 در ایران رخ دهد، البته در این شرایط نیز، حدود 60 درصد جمعیت در سنین فعالیت 64­15 ساله قرار خواهند داشت، در واقع این طور نیست که همه جمعیت پیر و سالمند شوند. به علاوه، جوانان امروز هستند که جمعیت سالمند کشور در سال های 1430را تشکیل خواهند داد. از این رو، اگر می خواهیم برای دوره سالخوردگی جمعیت برنامه و سیاست گذاری داشته باشیم از همین جمعیت جوان باید شروع کرد، یعنی اگر می خواهیم سالمندی موفق، سالمندی سالم و سالمندی فعال داشته باشیم، در گام نخست باید دوره جوانی موفق، جوانی سالم و جوانی فعال داشته باشیم. همچنین، باید توجه داشت که سالخوردگی جمعیت نیاز به عمل دارد؛ یعنی نیازمند تعدیل سیاست ها، برنامه ها و نهادهای جامعه با روند سالخوردگی جمعیت است. افزایش نسبت جمعیت در هر کدام از گروه های سنی، نیازها، پیامدها و بالتبع برنامه ریزی های خاص خود را دارد. در هر یک از مراحل گذار ساختار سنی، با توجه به اینکه کدام یک از گروه های سنی در پیک جمعیتی باشند، نوع و کم و کیف نیازهای اجتماعی و جمعیتی تغییر می کند. در واقع، در فازهای مختلف گذار ساختار سنی گروه های خاصی هم به لحاظ جمعیتی و هم به لحاظ اقتصادی، اجتماعی و سیاست گذاری از اهمیت بیشتری برخوردار می شوند. برای مثال، در ساختار سنی خیلی جوان (مشخصه بارز آن سهم جمعیتی کودکان و نوجوانان است)، نیازها و هزینه های بهداشتی و آموزشی اهمیت ویژه ای در برنامه ریزی های توسعه اقتصادی و اجتماعی پیدا می کنند. این در حالی است که در ساختارهای سنی جوان مسائل مرتبط با اشتغال، ازدواج و تشکیل خانواده، مسکن و به طور کلی نیازهای مرتبط با دوره های جوانی و میانسالی اهمیت ویژه می یابند و بالاخره در ساختار سنی سالخورده نیازهایی از قبیل بیمه و تامین اجتماعی، مسائل بهداشتی و معلولیت ها و مسائل رفاهی و به طور کلی مسائل مرتبط با بازنشستگان و سالمندان اولویت پیدا می کنند. در حال حاضر، در بستر تغییرات ساختار سنی در کشور ما فازی از تحولات جمعیتی آغاز شده است که «پنجره جمعیتی» نامیده میشود. پنجره جمعیتی یک وضعیت موقتی در ساختار جمعیتی ایران است که در سال 1385 باز شده و برای حدود چهار دهه طول می کشد. در این دوران، نسبت جمعیت در سنین فعالیت به حداکثر خود میرسد و نسبت های وابستگی سنی کاهش می یابد و در نتیجه فرصت طلایی و منحصربه فردی فراروی توسعه اقتصادی فراهم می شود. پنجره جمعیتی، در واقع سود و امتیاز جمعیتی ایجاد میکند که به رشد و توسعه اقتصادی کمک میکند. از این رو، جمعیت شناسان از این دوران به عنوان سود جمعیتی اول یاد می کنند. بعد از پشت سر گذاشتن فاز پنجره جمعیتی، ایران از سال های 1430 به بعد با افزایش جمعیت سالمند روبه رو خواهد شد و فاز سالخوردگی جمعیت شکل می گیرد. برخی از محققان جمعیت شناسی با مطرح کردن ایده سود/ موهبت جمعیتی دوم معتقد به تداوم شرایط خوب اقتصادی در دوران سالخوردگی جمعیت نیز هستند. آنها بر این باورند افراد می دانند که پیر می شوند در نتیجه انگیزه قوی برای انباشت سرمایه برای دوران سالمندی خود پیدا می کنند. از این رو، در شرایط سالخوردگی جمعیت که سهم جمعیت سالمندان افزایش می یابد، متوسط مقدار سرانه ثروت و دارایی نیز افزایش می یابد. لی و ماسون (2006 (دو نوع سود جمعیتی را از هم متمایز میکنند؛ اولی را که تحت عنوان «نخستین سود» از آن نام میبرند، به کاهش میزانهای باروری و افزایش جمعیت نیروی کار در فاز میانی انتقال جمعیتی و تاثیر آن بر رشد سریع درآمد سرانه مربوط میشود. از این رو، اولین سود با افزایش نسبی در جمعیت نیروی کار مرتبط است، اما چقدر از این سود در طول دوره پنجره جمعیتی میتواند تحقق پیدا کند، بستگی به مشخصههای کلیدی چرخه زندگی اقتصادی، عملکرد بازار کار و سیاستهای شغلی، آموزشی، بهداشتی و جمعیتی دارد. علاوه بر این، این محققان به احتمال تحقق «دومین سود» جمعیتی نیز اشاره می کنند که با سالخورده شدن جمعیت نیروی کار، گسترش دوره بازنشستگی و انباشت ثروت و دارایی مرتبط است و زمینهساز انباشت سرمایه و افزایش درآمد ملی میشود. با افزایش امید زندگی، طول مدت دوران بازنشستگی افزایش یافته است، در نتیجه افراد باید برای روبهرو شدن با این دوران به انباشت ثروت و سرمایه اضافی بپردازند. البته ثروت اشکال گوناگونی دارد؛ یک شکل آن، احتمال انباشت سرمایه اضافی است. سایر اشکال آن شامل انباشت ثروت انتقالی (یعنی افزایشها در تعهدات نسلهای آینده برای فراهم کردن حمایت از سالمندان از طریق برنامههای پرداختی دولتی یا نظامهای حمایت خانوادگی) است. هر کدام از این اشکال ثروت میتواند نیازهای بازنشستگی جمعیت سالمند درحال رشد را برطرف کند. البته در این زمینه لی (1994 (معتقد است افزایشها در سرمایه، سطح تولید و رشد اقتصادی را تحتتاثیر قرار میدهد، حال آنکه افزایشها در ثروت انتقالی چنین نیست. همچنین علاوه بر دو احتمال مذکور، احتمال سومی نیز وجود دارد که در آن نه انتقال ثروت و نه انباشت سرمایه صورت میگیرد. در این شرایط، اثرات مطلوب بر تولید و بهرهوری به دست نمیآید و استانداردهای زندگی افراد سالمند وخیم میشود. بنابراین، سود جمعیتی دوم پس از پایان سود اول جمعیتی و در دوران سالخوردگی جمعیت حاصل می شود. با پیرشدن جمعیت به دلیل بهبود در امید زندگی، تقاضا برای ثروت بالا می رود. افراد سالمند به منظور تامین مالی سال های بازنشستگی نیاز به ثروت زیاد دارند. این نیاز به ثروت توسط سالمندان از دو طریق می تواند پاسخ داده شود: 1 (برنامه های عمومی دولت مانند حقوق بازنشستگی یا بیمه درمانی سالمندان، 2 (پس انداز و انباشت سرمایه و سرمایه گذاری در بخش های مختلف توسط جمعیت سالمند در طول سال های فعالیت و قبل از بازنشستگی. اگر منبع اصلی تامین هزینه های سالمندان برنامه های عمومی دولت باشد، نه تنها هیچ سودی از سالمندی جمعیت حاصل نمی شود، بلکه به دلیل بالا رفتن سهم جمعیت سالمند فشار مضاعفی بر اقتصاد جامعه و نظام رفاهی و بیمه ها وارد می شود. در صورتی که بخش عظیمی از هزینه های سالمندی از طریق انباشت سرمایه و سرمایه گذاری در بخش های مختلف اقتصادی تامین شود، سالخوردگی جمعیت می تواند به عنوان عاملی برای بهبود استانداردهای زندگی و رشد و توسعه اقتصادی مطرح شود. این همان چیزی است که از آن به عنوان سود جمعیتی دوم نام برده می شود.در سیستم های تامین اجتماعی که در آن دولت با اخذ مالیات تامین اجتماعی از شاغلان امروز آن را صرف پرداخت به بازنشستگان امروز می کند، تا زمانی که ساختار سنی به پیری نگراییده است، کارکرد دارد. ولی با ورود موج جمعیتی به گروه های سالمند و به دلیل کوچکی حجم جمعیت فعال، این سیستم چندان جوابگوی نیازهای جمعیت سالمند نخواهد بود. نتیجه این امر یا اخذ مالیات زیاد از شاغلان خواهد بود یا کاهش حقوق بازنشستگی و تامین اجتماعی جمعیت سالمند که هیچ کدام پاسخ هایی منطقی به پدیده پیری جمعیت نیستند. پاسخ مناسب برای این پدیده را می توان در سیستم های نوع دوم تامین اجتماعی یافت. در سیستم های اخیر، افراد مقداری از درآمد سال های فعالیت خود را پس انداز می کنند تا در سالهای بازنشستگی از مزایای آن بهره مند شوند. این پس انداز می تواند به صورت خرید سهام، املاک، یا مستغلات باشد یا اینکه در بازارهای مالی سرمایه گذاری شود. این نوع از سیستم های تامین اجتماعی به دلیل تشویق به پس انداز و نیز انباشت سرمایه منجر به پیشرفت اقتصادی می شوند. سودهای جمعیتی نوع اول و دوم به صورت اتوماتیک و خودبه خود عمل نمی کنند و بهره برداری از آن نیازمند بسترهای اقتصادی، اجتماعی، سیاستی و نهادی مناسب است. بر اساس سود جمعیتی دوم که متناسب با فاز سالخوردگی جمعیت است، تولید و بهرهوری سنین سالمندی به سطوح سلامتی و ناتوانی، محرکها و موانع مالیاتی، میزان انباشت ثروت و داراییها (مسکن، پرداختها و پساندازهای شخصی) در دوران فعالیت، ساختار برنامههای پرداخت مستمری بازنشستگی و سیاستهای حمایت اجتماعی از سالمندان بستگی دارد. به این ترتیب، با سیاستگذاری و تنظیمات نهادی مناسب میتوان سالخوردگی جمعیت را نیز به سود جمعیتی تبدیل کرد. از این رو، سیاست ها و برنامه های دولت نقش کلیدی و اساسی در مدیریت و مهندسی فازهای اول و دوم سود جمعیتی دارد. در حال حاضر توجه و نگرانی اصلی مدیران و سیاست گذاران کشور بیشتر به پیامدهای فاز بعدی گذار ساختار سنی یعنی سالخوردگی جمعیت است که بعد از فاز پنجره جمعیتی آغاز می شود. انتهای پیام http://www.shafaqna.com/persian